(Άρθρο της Σοσί Tατικιάν, Συμβούλου Δημοσίας, Εξωτερικής και Αμυντικής Πολιτικής σε διεθνείς οργανισμούς, δημοσιευμένο στο EVN Report, μετάφραση από τα Αγγλικά. Μέρος A’)
Σοσί Tατικιάν
Ιστορικό
Ο αποκλεισμός των περίπου 120.000 Αρμενίων στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ (αρμενική ονομασία – Αρτσάχ) που επιβλήθηκε από το Αζερμπαϊτζάν από τις 12 Δεκεμβρίου 2022, βαθαίνει και επιτείνεται διαρκώς παρά τη νομικά δεσμευτική απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου της 22ης Φεβρουαρίου 2023, η οποία διασφαλίζει την αμφίδρομη απρόσκοπτη κίνηση προσώπων, οχημάτων και φορτίου κατά μήκος του Διαδρόμου του Λατσίν. Ο αποκλεισμός ξεκίνησε με ψευδο-οικολογικές διαμαρτυρίες από υποκινούμενους από την αζερική κυβέρνηση «ακτιβιστές», απέληξε στην εγκατάσταση ενός σημείου ελέγχου από τις συνοριακές υπηρεσίες του Αζερμπαϊτζάν τον Απρίλιο και τελικά στην απαγόρευση πρώτα των Ρώσων ειρηνευτικών και στη συνέχεια της Διεθνούς Επιτροπής Ερυθρού Σταυρού (ΔΕΕΣ) να παραδίδουν ανθρωπιστική βοήθεια από την Αρμενία στο Ναγκόρνο – Καραμπάχ μεταξύ Μαΐου και Ιουλίου. Αφού υποστήριζαν επί μήνες ότι η Αρμενία μεταφέρει όπλα, νάρκες, πυρομαχικά και στρατιωτικό προσωπικό μέσω του αποκλεισμένου διαδρόμου χωρίς στοιχεία, οι αρχές του Αζερμπαϊτζάν συνέλαβαν συμβασιούχους οδηγούς της ΔΕΕΣ να «κάνουν λαθρεμπόριο» τσιγάρων, καυσίμων και κινητών τηλεφώνων και τους απαγόρευσαν να μεταφέρουν οποιαδήποτε ανθρωπιστικής υφής εφόδια. Ακόμη και η συχνότητα μεταφοράς ασθενών για ιατρική περίθαλψη περιορίστηκε στη μία φορά ανά εβδομάδα ή ανά δύο εβδομάδες. Παράλληλα, οι Ένοπλες Δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν συνέχισαν συστηματικά να πυροβολούν τους αμάχους που προσπαθούσαν να συλλέξουν τη σοδειά τους εξαπέλυσαν στρατιωτικές επιθέσεις μικρής κλίμακας προκαλώντας απώλειες στην αρμενική πλευρά και απείλησαν να προβούν σε μια νέα στρατιωτική επιχείρηση – Revenge-3 – προκειμένου να εξαλείψουν την ικανότητα αυτοάμυνας του Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Τελικά, ο αποκλεισμός έφτασε σε κρίσιμο στάδιο τον Ιούλιο: οι de facto αρχές του Ναγκόρνο-Καραμπάχ δήλωσαν ότι έχουν εξαντληθεί οι προμήθειες καυσίμων, τροφίμων και φαρμάκων. Οι περισσότερες έγκυες γυναίκες υποφέρουν από υποσιτισμό, αρκετές έχουν αποβάλει και μία μητέρα έχασε τα δύο της παιδιά και λόγω των συνθηκών που προκάλεσε ο αποκλεισμός. Στις 25 Ιουλίου, η ΔΕΕΣ ανακοίνωσε επίσημα ότι δεν κατάφερε να παραδώσει φορτία ανθρωπιστικής βοήθειας που ήταν απαραίτητα για την επιβίωση του πληθυσμού στην περιοχή για εβδομάδες και εξέφρασε ανησυχία για τον αντίκτυπο στις πιο ευάλωτες ομάδες. Στις 26 Ιουλίου, η Αρμενία απέστειλε 19 φορτηγά με ανθρωπιστική βοήθεια, όπως τρόφιμα, βρεφικό γάλα και φάρμακα, παρουσία πρεσβευτών διαπιστευμένων στην Αρμενία και της αποστολής της ΕΕ στην Αρμενία. Το Αζερμπαϊτζάν, ωστόσο, εμπόδισε τη διέλευση της αυτοκινητοπομπής, καταγγέλλοντάς την κίνηση αυτή ως πρόκληση κατά της εδαφικής του ακεραιότητας και κυριαρχίας και ισχυρίστηκε ότι συμφωνήθηκε στις Βρυξέλλες ότι ο διάδρομος του Αγντάμ πρέπει στο εξής να χρησιμοποιείται εναλλακτικά έναντι του διαδρόμου του Λατσίν.
Την επόμενη μέρα, η ΕΕ αναφέρθηκε ξεκάθαρα στις αποφάσεις του Διεθνούς Δικαστηρίου και προέτρεψε το Μπακού «να εγγυηθεί την ασφάλεια και την ελευθερία κινήσεων κατά μήκος του διαδρόμου του Λατσίν άμεσα και να μην επιτρέψει στην κρίση να κλιμακωθεί περαιτέρω». Ως απάντηση, ο Χικμέτ Χατζίγιεφ, σύμβουλος εξωτερικών υποθέσεων του προέδρου του Αζερμπαϊτζάν κατηγόρησε την Αρμενία για πολιτική χειραγώγηση και την προέτρεψε να σταματήσει τις «εδαφικές διεκδικήσεις κατά του Αζερμπαϊτζάν, να αποσύρει στοιχεία των δυνάμεών της από την περιοχή Καραμπάχ του Αζερμπαϊτζάν και να σταματήσει να χρηματοδοτεί το παράνομο καθεστώς μαριονέτα». Περαιτέρω, ο Χατζίγιεφ ζήτησε τον «αφοπλισμό όλων των παράνομων δυνάμεων», την «επανένταξη των Αρμενίων κατοίκων του Καραμπάχ στο Αζερμπαϊτζάν» και ανακοίνωσε ότι «το παιχνίδι τελείωσε».
Ποιες είναι οι πραγματικές προθέσεις του Αζερμπαϊτζάν σε σχέση με το Ναγκόρνο-Καραμπάχ;
Μετατρέποντας το Ναγκόρνο-Καραμπάχ σε ένα μεγάλο στρατόπεδο συγκέντρωσης, το Αζερμπαϊτζάν ουσιαστικά υπονοεί ότι η υποταγή ή η εθνοκάθαρση 120.000 Αρμενίων, είτε μέσω της λιμοκτονίας, της ερήμωσης ή μιας νέας στρατιωτικής επίθεσης, είναι κυρίαρχο δικαίωμα του Αζερμπαϊτζάν και η παρεμπόδιση της ελεύθερης άσκησης αυτού του δικαιώματος αποτελεί επέμβαση στις εσωτερικές υποθέσεις του Αζερμπαϊτζάν εκ μέρους της Αρμενίας και της διεθνούς κοινότητας. Αυτό συμβαίνει παρά την αναγνώριση της εδαφικής ακεραιότητας του Αζερμπαϊτζάν, συμπεριλαμβανομένου του Ναγκόρνο-Καραμπάχ ως μέρος του, από τον Πρωθυπουργό της Αρμενίας στις 22 Μαΐου, δήλωσης η οποία παραβίασε την επί μακρόν υπάρχουσα κόκκινη γραμμή για την αρμενική κοινωνία. Μάλιστα, η αζερική πλευρά χρησιμοποίησε αυτή τη δήλωση για να δικαιολογήσει τη συμπεριφορά της. Στην πραγματικότητα, η αναγνώριση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ από την Αρμενία ως τμήματος του Αζερμπαϊτζάν όχι μόνο δεν δίνει στο Μπακού το δικαίωμα να υιοθετεί μέτρα καθυπόταξης και εθνοκάθαρσης, αλλά το υποχρεώνει να παρέχει εγγυήσεις ασφαλείας και υπεράσπισης ανθρωπίνων δικαιωμάτων στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα. Η τρέχουσα κατάσταση έχει επίσης αυξήσει την ευθύνη της διεθνούς κοινότητας για την ασφάλεια και τα δικαιώματα του αρμενικού πληθυσμού του Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Το κρίσιμο στάδιο του αποκλεισμού καταδεικνύει ξεκάθαρα τις από καιρό ύποπτες κύριες προθέσεις του Αζερμπαϊτζάν. Ορισμένες από αυτές τις προθέσεις σχετίζονται με το Ναγκόρνο-Καραμπάχ και άλλες με την κυρίαρχη Αρμενία. Σε αυτό το άρθρο, θα αναφερθώ μόνο στις προθέσεις του Αζερμπαϊτζάν σε σχέση με το Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
Το Αζερμπαϊτζάν προσπαθεί να πραγματοποιήσει ένα από τα ακόλουθα σενάρια για τους Αρμένιους του Ναγκόρνο-Καραμπάχ ή έναν συνδυασμό των στοιχείων τους:
1.Το σενάριο της εκκένωσης της Φινλανδικής Καρελίας το 1940-1944
2.Η ενσωμάτωση ως μέσο καθυπόταξης
α.Διακοπή του δεσμού με την Αρμενία για την εξάλειψη της εθνικής ταυτότητας
β.Καθυπόταξη υπό το κάλυμμα της «ενσωμάτωσης»
γ.Άρνηση όχι μόνο του εξωτερικού αλλά και του εσωτερικού αυτοπροσδιορισμού
3. Εγκαθίδρυση πολιορκίας ανάλογης με εκείνη του Σεράγεβο
4. Μεγάλη πείνα/ασιτία/Σενάριο Holodomor
5. Σενάριο που συνδυάζει στοιχεία της σφαγής της Σρεμπρένιτσα ή του πολέμου του Κοσσυφοπεδίου
Ας εξετάσουμε κάθε ένα από αυτά τα σενάρια λεπτομερώς:
1.Το σενάριο της εκκένωσης της Φινλανδικής Καρελίας το 1940-1944
Ίσως, το προτιμώμενο σενάριο του Αλίεφ θα ήταν ο φυσικός αφανισμός των Αρμενίων του Ναγκόρνο-Καραμπάχ από την γηγενή γη τους, μια πρόθεση που εκδηλώθηκε στη δήλωσή του στις 10 Ιανουαρίου: «Όποιος δεν θέλει να γίνει πολίτης μας, ο δρόμος δεν είναι κλειστός, είναι ανοιχτός.» Οι αρχές του Αζερμπαϊτζάν μπορεί να ελπίζουν ότι μετά από μήνες αποκλεισμού, ένα σημαντικό μέρος του αρμενικού πληθυσμού θα εκπατριστεί οικειοθελώς ή όταν φτάσει στο όριο μεταξύ ζωής και θανάτου, η Αρμενία ή ένας διεθνής παίκτης μπορεί να οργανώσει την απομάκρυνση του . Η επιλογή μεταξύ του να ζήσει κανείς στη γενέτειρα πατρίδα του με τόσο τεράστιες προκλήσεις ή να ζήσει μια κανονική ζωή εξαρτάται πρώτα από όλα από την ανθεκτικότητα των Αρμενίων στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, το οποίο το Αζερμπαϊτζάν προσπαθεί να κάμψει με τον αποκλεισμό. Μέχρι στιγμής, οι Αρμένιοι του Ναγκόρνο-Καραμπάχ έχουν επιδείξει ένα εξαιρετικό επίπεδο ανθεκτικότητας. Ακόμη και κατά τη διάρκεια αυτής της εβδομάδας, όταν τα αποθέματα πολλών αγαθών έχουν εξαντληθεί, στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ έγιναν αρκετοί γάμοι. Επιπλέον, οι ασθενείς που μεταφέρθηκαν από τη ΔΕΕΣ στην Αρμενία για ιατρική περίθαλψη, εξακολουθούν να επιλέγουν να επιστρέψουν. Αυτό δείχνει πόσο δεμένοι είναι με την γενέτειρα πατρίδα τους.
Θα φτάσουν οι αρχές του Αζερμπαϊτζάν στο επίπεδο της μηχανής προπαγάνδας τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, για να απαιτήσουν ρητά από τους Αρμένιους του Ναγκόρνο-Καραμπάχ να το εγκαταλείψουν ή θα συνεχίσουν τον αποκλεισμό και τα διάφορα είδη εξαναγκασμού σε σημείο που οι ίδιοι οι Αρμένιοι θα επιλέξουν να εκπατριστούν; Εάν συμβεί αυτό, η διεθνής κοινότητα θα επιτρέψει να επαναληφθεί ένα σενάριο που μοιάζει με την εκκένωση του φινλανδικού πληθυσμού από την Καρελία το 1944 που επιβλήθηκε από τη Σοβιετική Ρωσία. Αυτό σημαίνει να επιτραπεί σε ένα απολυταρχικό μιλιταριστικό κράτος με υψηλότερες στρατιωτικές δυνατότητες και οικονομικούς πόρους να προβεί στην εθνοκάθαρση μιας μικρής, πιο δημοκρατικής εθνικής ομάδας και να καταλάβει ακόμα περισσότερη από την πατρώα γη και τον ζωτικό χώρο του αρμενικού έθνους. Θα είναι μια εκδήλωση εθνοκάθαρσης, το σύγχρονο νόημα της οποίας δεν περιορίζεται σε γενοκτονίες και σφαγές.
Ενώ η εκκένωση της Φινλανδικής Καρελίας (1940-1944) έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν δεν υπήρχαν τα Ηνωμένα Έθνη, η ΕΕ, ο ΟΑΣΕ και άλλοι διεθνείς παγκόσμιοι θεσμοί, θα ήταν τεράστιο πλήγμα και ντροπή για το διεθνές σύστημα διακυβέρνησης να επιτρέψει ένα τέτοιο σενάριο το 2023. Όπως έχει προτείνει η Freedom House, η έλλειψη καταδίκης του πολέμου του Αζερμπαϊτζάν στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ το 2020 ομαλοποίησε τη χρήση στρατιωτικής δύναμης για μονομερή «διευθέτηση της σύγκρουσης» και άνοιξε το δρόμο για την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Αυτό το σενάριο θα εξομαλύνει περαιτέρω τη χρήση βίας σε βάρος της διεθνούς τάξης, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της δημοκρατίας και θα αποτελέσει προηγούμενο για παρόμοιες περιπτώσεις. Επιπλέον, σε αντίθεση με την πεποίθηση ορισμένων παραγόντων, δεν θα σταματήσει τις εδαφικές διεκδικήσεις του Αζερμπαϊτζάν στην κυρίαρχη Αρμενία. Ο πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν έχει καταστήσει σαφές ότι το Αζερμπαϊτζάν δεν θα σταματήσει, αλλά θα συνεχίσει να παρουσιάζει εδαφικές διεκδικήσεις κατά της κυρίαρχης Αρμενίας, συμπεριλαμβανομένης ακόμη και της πρωτεύουσάς της, όπως καταδεικνύεται σε πολλές από τις δηλώσεις του. Η ενθάρρυνση ενός στρατοκρατικού, αυταρχικού καθεστώτος με επεκτατικές προθέσεις θα αποσταθεροποιήσει περαιτέρω και την περιφερειακή ασφάλεια.
2.Η ένταξη ως μέσο υποταγής
Αυτό που η αζερική πλευρά αποκαλεί «(επαν)ένταξη» των Αρμενίων στο Αζερμπαϊτζάν, μπορεί να γίνει αντιληπτό θετικά στην Ευρώπη ή στις ΗΠΑ, όπου η ένταξη είναι ένας θετικός όρος που υποδηλώνει ίσες ευκαιρίες και δικαιώματα για τις εθνικές μειονότητες, όπως οι μετανάστες. Ωστόσο, δεν υπάρχει τίποτα θετικό σε αυτόν τον όρο στο σημερινό πλαίσιο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Η χρήση του σχετικού όρου αντικατοπτρίζει την εξαιρετικά επιλεκτική προσέγγιση του Αζερμπαϊτζάν στις αρχές του διεθνούς δικαίου, παραπέμποντας μόνο στην εδαφική ακεραιότητα και τη μη επέμβαση, αλλά αγνοώντας την αυτοδιάθεση των αυτόχθονων πληθυσμών, το ανθρωπιστικό, εθιμικό δίκαιο και το δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, τις πολιτικές και πολιτικές ελευθερίες.
Στην πραγματικότητα, η «ενσωμάτωση» του Αζερμπαϊτζάν σημαίνει διακοπή της σχέσης με την Αρμενία για να στερηθούν οι ντόπιοι Αρμένιοι από την εθνική τους ταυτότητα – άρνηση του θεμελιώδους δικαιώματος της αυτοδιάθεσης και υποταγή των Αρμενίων του Ναγκόρνο-Καραμπάχ με την υποβάθμιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων τους στο πιο βασικό επίπεδο, την αφαίρεση των ατομικών και πολιτικών δικαιωμάτων τους και την καθιέρωση πλήρους πολιτικού ελέγχου επ’ αυτών.
α) Διακοπή του δεσμού με την Αρμενία με σκοπό τη στέρηση της εθνικής ταυτότητας
Κανείς δεν αρνήθηκε μέχρι πρόσφατα ότι οι Αρμένιοι του Ναγκόρνο-Καραμπάχ θα έπρεπε να έχουν ειδική σχέση και ανεμπόδιστο δεσμό με την Αρμενία. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η αναγκαιότητα του Διαδρόμου του Λατσίν που συνδέει το Ναγκόρνο-Καραμπάχ με την Αρμενία έχει υπογραμμιστεί σε όλα τα ειρηνευτικά σχέδια πριν από τον πόλεμο του 2020, καθώς και στην τριμερή δήλωση της 9ης Νοεμβρίου 2020 για τον τερματισμό των εχθροπραξιών. Η επίμονη προσπάθεια του Αζερμπαϊτζάν να αποτρέψει τη χρήση του Διαδρόμου του Λατσίν με κάθε μέσο δεν αποτελεί μόνο ένδειξη της μη τήρησης των νομικών δεσμεύσεών του και της απόφασης του Φεβρουαρίου 2023 του Διεθνούς Δικαστηρίου. Αποκαλύπτει την πρόθεση του Αζερμπαϊτζάν να στερήσει από τους ντόπιους Αρμένιους τη σύνδεση με την Αρμενία, κάτι που με τη σειρά του σημαίνει να τους στερήσει την εθνική τους ταυτότητα. Αντίθετα, το Αζερμπαϊτζάν προσφέρεται να παραδώσει βραχυπρόθεσμα ανθρωπιστική βοήθεια μέσω της οδού του Αγντάμ, να παράσχει μεσοπρόθεσμα φυσικό αέριο, ηλεκτρική ενέργεια και άλλα βασικά εφόδια όταν οι Αρμένιοι του Ναγκόρνο-Καραμπάχ εκπληρώσουν τις υπόλοιπες απαιτήσεις τους (όπως η διάλυση των θεσμών διακυβέρνησης) και υπαινίσσεται ότι μακροπρόθεσμα θα παράσχει ορισμένα οικονομικά οφέλη ως μέρος της ενσωμάτωσης.
Οι αρχές του Ναγκόρνο-Καραμπάχ αρνήθηκαν κατηγορηματικά την ανθρωπιστική βοήθεια από το Αζερμπαϊτζάν, καθώς θεωρούν εξευτελιστική και υπονομευτική την αποδοχή βοήθειας από την πλευρά που σκόπιμα προκάλεσε την κρίση και που συνεχίζει να την επιτείνει. Κρίνοντας από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η απόφαση αυτή χαίρει ευρείας δημόσιας υποστήριξης. Οι ντόπιοι Αρμένιοι έχουν εκφράσει επίσης ανησυχίες για την ασφάλεια των τροφίμων και του νερού με βάση ιστορικές εμπειρίες από τη σοβιετική περίοδο. Οι Αρμένιοι του Καραμπάχ έχουν την πεποίθηση ότι η εξάρτηση τους από το Αζερμπαϊτζάν για τρόφιμα, ενέργεια και άλλες προμήθειες, θα επιφέρει την εκ μέρους του Μπακού εργαλειοποίηση της σχετικής διαδικασίας προκειμένου να τους στερήσει από τα υπόλοιπα δικαιώματά τους και να εδραιώσει πλήρη πολιτική κυριαρχία επ’ αυτών. Η τρέχουσα συμπεριφορά εκβιασμού και εξαναγκασμού του Αζερμπαϊτζάν καταδεικνύει ήδη αυτή την τάση. Τέλος, η υπόσχεση για τα οφέλη της οικονομικής ολοκλήρωσης με το Αζερμπαϊτζάν σε αντάλλαγμα της εγκατάλειψης του δεσμού με την Αρμενία μειώνει τους Αρμένιους του Ναγκόρνο Καραμπάχ σε απλούς αποδέκτες βασικών αναγκών, όπως τρόφιμα, φυσικό αέριο, φάρμακα και καύσιμα.
Οι συγκρούσεις ξεσπούν όταν οι ανθρώπινες ανάγκες δεν ικανοποιούνται και όταν τα μέρη της σύγκρουσης πιστεύουν ότι η άλλη πλευρά ευθύνεται γι’ αυτό. Οι μελετητές ταξινομούν τις ανάγκες σε δύο ομάδες – βασικές και αυξημένες. Πέρα από τις βασικές ανάγκες, όπως η τροφή και η ασφάλεια, υπάρχουν και αυξημένες ανάγκες όπως το ανήκειν, το αναγνωρίζεσθαι, η ατομική αλλά και η συλλογική ταυτότητα. Στην περίπτωση των συγκρούσεων ταυτότητας, όταν τουλάχιστον η μία πλευρά αισθάνεται ότι η άλλη αρνείται την ταυτότητά της, τα ζητήματα ταυτότητας καθίστανται κρίσιμα για την επίλυση της σύγκρουσης. Αρνούμενο το δικαίωμα των Αρμενίων του Ναγκόρνο-Καραμπάχ να έχουν σχέση με την Αρμενία, το Αζερμπαϊτζάν ναρκοθετεί τη συμφιλίωση και την οικοδόμηση της ειρήνης. Η επιτεινόμενη εντύπωση είναι ότι το Αζερμπαϊτζάν απαιτεί από τους Αρμένιους του ΝΚ να «μεταλλαγούν» σε Αζέρους, και όχι μόνο με την έννοια της ιθαγένειας αλλά και με την έννοια της ταυτότητας. Αυτό είναι άνευ προηγουμένου το 2023 και θυμίζει την άρνηση από τη Ρωσία της εθνικής ταυτότητας των Ουκρανών. Αποτελεί παραβίαση πολλών συνθηκών για τα ανθρώπινα δικαιώματα, σαφή εκδήλωση εθνοτικού μίσους και αρμενοφοβίας και πρέπει να αντιμετωπίζεται στο πλαίσιο της Εφαρμογής της Διεθνούς Σύμβασης για την Εξάλειψη όλων των Μορφών Φυλετικών Διακρίσεων (Αρμενία κατά Αζερμπαϊτζάν).
β) Υποταγή κάτω από το κάλυμμα της «ενσωμάτωσης»
Από το τέλος του πολέμου του 2020, οι αρχές του Αζερμπαϊτζάν αρνούνται την ύπαρξη της οντότητας του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και δηλώνουν ότι το Αζερμπαϊτζάν είναι ένα ενιαίο κράτος και οι Αρμένιοι θα έχουν την ίδια μεταχείριση με άλλες εθνικές μειονότητες σύμφωνα με το σύνταγμα του Αζερμπαϊτζάν. Ως μέρος της πολιτικής του ιστορικού ρεβιζιονισμού, η αζερική μηχανή προπαγάνδας ισχυρίζεται ότι οι Αρμένιοι είναι νεοφερμένοι στην περιοχή του Καραμπάχ και ότι η Αυτόνομη Περιφέρεια του Ναγκόρνο-Καραμπάχ (NKAO) δημιουργήθηκε τεχνητά από τις σοβιετικές αρχές. Αυτή η καλά λαδωμένη μηχανή αποκαλεί τους ντόπιους Αρμένιους παράνομους μετανάστες, ομάδα κατοχής, ακόμη και τρομοκράτες. Ωστόσο, όλα τα αξιόπιστα ιστορικά αρχεία όχι μόνο των Αρμενίων, αλλά και των διεθνών μελετητών καταδεικνύουν ξεκάθαρα ότι οι Αρμένιοι είναι αυτόχθονες στο Αρτσάχ (αρμενική ονομασία του Ναγκόρνο-Καραμπάχ), ήταν πάντα αυτοκυβερνούμενοι και ότι το Ναγκόρνο-Καραμπάχ ενσωματώθηκε στο Αζερμπαϊτζάν από τις μπολσεβίκικες αρχές το 1920 για πολιτικούς λόγους. Το παρόν άρθρο δεν σκοπεύει να αναφερθεί στην ιστορική δικαιοσύνη και στο ζήτημα του σε ποιον ανήκει η περιοχή, αλλά μόνο να δείξει την ευρηματικότητα του στρατηγήματος του Αζερμπαϊτζάν να αρνηθεί οποιοδήποτε στάτους στους Αρμένιους, να διαλύσει το Ναγκόρνο-Καραμπάχ σε μια μεγαλύτερη οικονομική περιοχή του Καραμπάχ, να μετατρέψει τους ντόπιους Αρμένιους από πλειοψηφία σε μειοψηφία, να διαλύσει τους θεσμούς της αυτοδιοίκησής τους και να τους υποτάξει στον πλήρη πολιτικό του έλεγχο.
Το Αζερμπαϊτζάν αρνείται επίσης τις βαθύτερες αιτίες της σύγκρουσης, ισχυριζόμενο ότι κατά τη σοβιετική περίοδο οι ντόπιοι Αρμένιοι ζούσαν ευτυχισμένοι στο Σοβιετικό Αζερμπαϊτζάν, ώσπου ξεκίνησαν ένα «αποσχιστικό κίνημα» που χειραγωγήθηκε από πολιτικές ελίτ και εξουσιοδοτήθηκε από την Αρμενία. Στην πραγματικότητα, όπως δείχνει ένα άρθρο του 1977 των New York Times, οι Αρμένιοι υπέστησαν υπό τη διοίκηση του Σοβιετικού Αζερμπαϊτζάν «πολιτιστική καταπίεση, οικονομικές διακρίσεις και άλλες στρεφόμενες κατά της εθνοτικής τους ταυτότητας πολιτικές», γεγονός που προκάλεσε το απελευθερωτικό τους κίνημα το 1988.
Αντί να προσφέρει μοντέλα διακυβέρνησης και εγγυήσεις για τα ανθρώπινα δικαιώματα στους Αρμένιους στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, το Αζερμπαϊτζάν έχει δώσει μόνο μια αόριστη υπόσχεση ότι εάν οι Αρμένιοι αποδεχτούν την υπηκοότητα του Αζερμπαϊτζάν, μπορούν να παραμείνουν και να έχουν τα ίδια πολιτιστικά και κοινωνικά δικαιώματα με τους άλλους πολίτες του Αζερμπαϊτζάν. Το Μπακού ισχυρίζεται ότι το απολυταρχικό Αζερμπαϊτζάν είναι μια πολυεθνική κοσμοπολίτικη χώρα, προβάλλοντας το σαν μια δυτική δημοκρατία που παρέχει ίσα και υψηλού επιπέδου ανθρώπινα δικαιώματα σε όλους τους πολίτες του.
Εν τω μεταξύ, το Αζερμπαϊτζάν αναγνωρίζεται ευρέως ως μία από τις πιο απολυταρχικές χώρες στην Ευρασία με απύθμενο αρνητικό ιστορικό ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ασκεί εδώ και δεκαετίες πολιτική εθνοτικού μίσους προς τους Αρμένιους. Μέχρι στιγμής, δεν έχει προσφέρει κανένα πρότυπο διακυβέρνησης και εγγυήσεις για πολιτικά δικαιώματα και πολιτικές ελευθερίες στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ που έχει αναγνωριστεί ως πιο δημοκρατικό από το Αζερμπαϊτζάν – (37/100 έναντι 9/100 στην Έκθεση Freedom in the World 2023) ακόμη και υπό το πρίσμα της αυξανόμενης απομόνωσής του μετά τον πόλεμο του 2020. Το Αζερμπαϊτζάν συνεχίζει να αρνείται οποιοδήποτε στάτους στους Αρμένιους του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ακόμη και σε χαμηλό επίπεδο αυτονομίας, απαιτώντας να ενσωματωθούν στο Αζερμπαϊτζάν. Προωθεί επίσης μια ψευδή αφήγηση ότι οι Αρμένιοι δεν είναι αυτόχθων πληθυσμός που ζει στην πατρίδα του, αλλά απλώς μια νεοφερμένη εθνική μειονότητα που έχει καταλάβει τη γη του Αζερμπαϊτζάν.
Επιπλέον, το Αζερμπαϊτζάν παραβλέπει τα πολιτικά δικαιώματα και τις πολιτικές ελευθερίες των Αρμενίων του Ναγκόρνο-Καραμπάχ που έχουν διεξάγει πολυάριθμες εκλογές και έχουν διαμορφώσει τους θεσμούς αυτοδιακυβέρνησής τους. Το Freedom House έχει αξιολογήσει όχι μόνο την Αρμενία αλλά και το Ναγκόρνο-Καραμπάχ ως πολύ πιο δημοκρατικό από το απολυταρχικό Αζερμπαϊτζάν. Παρά την αυξημένη απομόνωσή του, το Αρτσάχ είναι πιο δημοκρατικό από το Αζερμπαϊτζάν.
Αυτό δεν είναι όλο. Ακόμη και η αόριστη υπόσχεση του Αζερμπαϊτζάν για πολιτιστικά και κοινωνικά δικαιώματα στους Αρμένιους δεν είναι αυθεντική, δεδομένης της συστηματικής πολιτικής της καταστροφής και οικειοποίησης της αρμενικής πολιτιστικής κληρονομιάς με σκοπό να εξαλειφθεί κάθε απόδειξη ότι οι Αρμένιοι είναι γηγενείς. Μια έκφανση του ιστορικού ρεβιζιονισμού του Αζερμπαϊτζάν είναι και ο ισχυρισμός ότι τα αρμενικά μοναστήρια του Ναγκόρνο Καραμπάχ είναι έργο των καυκάσιων Αλβανών, των Ούντι ή των Ρώσων, σε αντίθεση με την απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου που ορίζει ως απαράδεκτες αυτές τις ενέργειες.
Όπως συνάγεται από τις ειρηνευτικές συνομιλίες, το Αζερμπαϊτζάν θεωρεί ως μόνο δικαίωμα των Αρμενίων του Καραμπάχ την εκμάθηση της αρμενικής γλώσσας από σχολικά βιβλία που θα ετοιμάζονται στο Μπακού, μαζί με τη διαστρεβλωμένη εκδοχή της ιστορίας του Αζερμπαϊτζάν και το μίσος προς την αρμενική ταυτότητα που αντικατοπτρίζεται στα αζερικά σχολικά βιβλία. Έτσι, το ενδεχόμενο «ενσωμάτωσης» τους στο Αζερμπαϊτζάνθα έχει ως αποτέλεσμα να αναγκαστούν οι Αρμένιοι του Καραμπάχ να ξεμάθουν να είναι Αρμένιοι.
γ) Άρνηση Όχι μόνο του εξωτερικού αλλά και του εσωτερικού αυτοπροσδιορισμού
Η αρχή της αυτοδιάθεσης είναι μια από τις θεμελιώδεις αρχές του Καταστατικού Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών (άρθρο 1.2), του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (Άρθρο 1), του Διεθνούς Συμφώνου για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα (Άρθρο 1), της Διακήρυξης του ΟΗΕ. για τα Δικαιώματα των Αυτοχθόνων Πληθυσμών, την Πράξη του Ελσίνκι του ΟΑΣΕ και άλλα νομικά κείμενα.
Τα διεθνή νομικά έγγραφα και η θεωρία των διεθνών σχέσεων δεν καθορίζουν την ανεξαρτησία ή την απόσχιση ως τον μόνο τρόπο αυτοδιάθεσης, καθώς έρχονται σε αντίθεση με την αρχή της εδαφικής ακεραιότητας. Η εξωτερική αυτοδιάθεση έχει ασκηθεί στο πλαίσιο της αποαποικιοποίησης, της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης και της Πρώην Γιουγκοσλαβίας ή της επανορθωτικής απόσχισης (Κόσοβο, Νότιο Σουδάν). Σε ορισμένες περιπτώσεις υπήρξε ένα μείγμα στοιχείων αποαποικιοποίησης και επανορθωτικής απόσχισης (Μπαγκλαντές, Ερυθραία, Ανατολικό Τιμόρ).
Ταυτόχρονα, η εσωτερική αυτοδιάθεση, η οποία εκδηλώνεται μέσω της αυτονομίας, ή ενός ειδικού καθεστώτος έχει θεωρηθεί ως επί το πλείστον αδιαμφισβήτητο εγγενές δικαίωμα. Ενώ τα περισσότερα μητροπολιτικά κράτη έχουν αντιταχθεί στην ανεξαρτησία ή την απόσχιση οντοτήτων που θεωρούνται ως ευρισκόμενα υπό τη δικαιοδοσία τους ή ως αμφισβητούμενα εδάφη, μόνο λίγα από αυτά προσπάθησαν να τους αρνηθούν ένα αυτόνομο ή ειδικό καθεστώς. Ο Μιλόσεβιτς ήταν ένας από τους λίγους που απλώς μείωσαν, αν και δεν κατήργησαν πλήρως, το αυτόνομο καθεστώς του Κοσσυφοπεδίου και ξεκίνησε την καταπίεση του αλβανικού πληθυσμού, γεγονός που οδήγησε στην ένοπλη σύγκρουση, τη διεθνή ανθρωπιστική επέμβαση και την επανορθωτική απόσχιση του Κοσσυφοπεδίου.
Στις δυτικές δημοκρατίες, υπάρχουν γνωστές οντότητες με διάφορους βαθμούς αυτονομίας ή ειδικού καθεστώτος – η Σκωτία και η Βόρεια Ιρλανδία στο Ηνωμένο Βασίλειο, η Καταλονία και η Χώρα των Βάσκων στην Ισπανία, το Κεμπέκ στον Καναδά, τα νησιά Åland στη Φινλανδία και τέλος, Νέα Καληδονία, Κορσική και άλλα εδάφη στη Γαλλία. Προκειμένου να απονομιμοποιήσει τη Γαλλία ως μεσολαβητή στην ειρηνευτική διαδικασία Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν, ο Αλίεφ την κατηγορεί για «νεοαποικισμό» και καταπίεση των δικαιωμάτων αυτοχθόνων λαών. Ωστόσο, αυτός ο ισχυρισμός είναι αστήρικτος καθώς τόσο η Νέα Καληδονία όσο και η Κορσική έχουν υψηλό επίπεδο αυτονομίας, απολαμβάνοντας όχι μόνο κοινωνικά και πολιτιστικά αλλά και αστικά και πολιτικά δικαιώματα και ελευθερίες, ενώ το Αζερμπαϊτζάν αρνείται οποιαδήποτε αυτονομία ή ειδικό καθεστώς στους Αρμένιους του Ναγκόρνο-Καραμπάχ .
Σε γενικές γραμμές, η έννοια της εδαφικής ακεραιότητας δεν έχει δώσει το πράσινο φως σε κανένα κράτος να καταπιέζει μια ευρισκόμενη υπό τη δικαιοδοσία του εθνική ομάδα. Σύμφωνα με το ψήφισμα 2625 (XXV) της Γενικής Συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών που εγκρίθηκε το 1970, «κάθε κράτος έχει καθήκον να απέχει από κάθε βίαιη ενέργεια που στερεί από τους λαούς το δικαίωμά τους στην αυτοδιάθεση, την ελευθερία και την ανεξαρτησία […] Η άσκηση βίας με σκοπό τη στέρηση της εθνικής τους ταυτότητας από τους λαούς συνιστά παραβίαση των αναφαίρετων δικαιωμάτων τους και της αρχής της μη επέμβασης».
Όπως έγραψε στις 25 Ιουλίου ο Laurence Broers, κορυφαίος ερευνητής, μελετητής της σύγκρουσης του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και επί μακρόν οργανωτής δράσεων οικοδόμησης της ειρήνης μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν, «ο αποκλεισμός καθιστά ανούσια οποιαδήποτε συζήτηση για την πολιτική ενσωμάτωση των Αρμενίων του Καραμπάχ. Δικαιώνει τους χειρότερους φόβους του αρμενικού πληθυσμού του Καραμπάχ σε σχέση με το κράτος του Αζερμπαϊτζάν. Η πείνα του αρμενικού πληθυσμού θα αφήσει μια νέα κληρονομιά ασυγχώρητης δυσπιστίας, ακυρώνοντας κάθε ελπίδα ανασύστασης των κοινοτικών σχέσεων… Η εθνοκάθαρση του Καραμπάχ θα σήμαινε ένα νέο κεφάλαιο στη λογική της καταναγκαστικής, αποκλειστικής οικοδόμησης εθνών στον Νότιο Καύκασο, μια εντελώς νέα σειρά από αμφισβητούμενα ζητήματα μεταξύ Αρμενίων και Αζερμπαϊτζάν και ανατριχιαστικές συνέπειες για τους άλλους μειονοτικούς πληθυσμούς της περιοχής».
Πράγματι, αυτός ο αποκλεισμός επιδεινώνει σημαντικά την ήδη δύσκολη διαδικασία συμφιλίωσης, οικοδόμησης ειρήνης και ειρηνικής συνύπαρξης. Καταδεικνύει ότι είναι αδύνατο να φανταστούμε τους Αρμένιους του Ναγκόρνο-Καραμπάχ υπό τον άμεσο πολιτικό έλεγχο του Αζερμπαϊτζάν, ειδικά χωρίς μια ισχυρή διεθνή παρουσία που προστατεύει την προστασία των αμάχων.
Η πιο λογική και δικαιολογημένη προσέγγιση για την αντιμετώπιση της κατάστασης των Αρμενίων του Ναγκόρνο-Καραμπάχ είναι μέσω ενός διαλόγου μεταξύ Μπακού και Στεπαναγκέρτ (πρωτεύουσα του Ναγκόρνο Καραμπάχ). Ωστόσο, υπάρχουν απαραίτητες προϋποθέσεις για έναν τέτοιο διάλογο:
α) Επιλογή ουδέτερης τοποθεσίας που θα εγγυάται την ασφάλεια και την ελευθερία των διαπραγματευτών του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και θα δημιουργήσει ένα ευνοϊκό περιβάλλον για διαπραγματεύσεις.
β) Δεδομένης της τεράστιας ανισορροπίας δυνάμεων μεταξύ των δύο μερών, απαιτείται η παρουσία και η μεσολάβηση ενός σταθερού διεθνούς παράγοντα στο πλαίσιο ενός διεθνούς μηχανισμού.
γ) Το Αζερμπαϊτζάν δεν πρέπει να επιβάλλει προϋποθέσεις, όπως διάλυση θεσμών διακυβέρνησης και δυνάμεων αυτοάμυνας. Επιπλέον, δεν πρέπει να προκαθορίζει την έκβαση των διαπραγματεύσεων και να τις εκμεταλλεύεται ως μέσο εξαναγκασμού και υποταγής.
δ) Οποιοιδήποτε υπαινιγμοί περί «αμνηστίας» για τις αρχές του Ναγκόρνο-Καραμπάχ πρέπει να αποκλειστούν ως προσπάθεια του Αζερμπαϊτζάν να απορρίψει την ευθύνη του για τη σύγκρουση και τις σοβαρές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε όλη την ιστορία του. Οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων από όλα τα μέρη στη σύγκρουση θα πρέπει να συζητούνται στο πλαίσιο μηχανισμών μεταβατικής δικαιοσύνης που στοχεύουν στη διευκόλυνση της αναγνώρισης των αιτιάσεων της άλλης πλευράς και της μακροπρόθεσμης συμφιλίωσης.
ε) Και τα δύο μέρη πρέπει να απέχουν από μαξιμαλιστικές προσεγγίσεις κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων και να επιδεικνύουν καλή θέληση. Ο διαμεσολαβητής όχι μόνο πρέπει να διευκολύνει και να οργανώνει αλλά και να συμμετέχει ενεργά και να επιβλέπει τη διαδικασία ώστε να μην επιτρέπεται η χρήση εξαναγκασμού κατά τις διαπραγματεύσεις ή τη διακοπή τους.
Στο επόμενο μέρος αυτού του άρθρου, θα συζητηθούν σενάρια που θυμίζουν την πολιορκία του Σαράγεβο, τον μεγάλο λιμό (παρόμοιο με το Holodomor των Ουκρανών) και την εθνοκάθαρση με στοιχεία της σφαγής της Σρεμπρένιτσα και του πολέμου του Κοσσυφοπεδίου. Θα συνοδεύονται από συστάσεις προς τη διεθνή κοινότητα να λάβει προληπτικά μέτρα και να διασφαλίσει ότι κανένα από αυτά τα σενάρια δεν θα επιτραπεί να υλοποιηθεί στο Καραμπάγ.